وبلاگ زبان و ادبیات فارسی شهرستان پیشوا

متون ادبی

وبلاگ زبان و ادبیات فارسی شهرستان پیشوا

متون ادبی

تشخّص " رنگ "در هفت پیکر نظامی

چـون اشـارت رسید پنهانـــــی از ســـراپرده ی سلیمانــی

در اشـارت چنـان نمود بــــرید که هلالی برآور از شب عید...

عطسه ای ده ز کلک نافه گشای تا شود باد صبح غالیه سـای

باد گــو رقص بـــر عبیـر کنـد سبزه را مشک در حریر کنـد" 1

«این منظومه بارزترین تجسّم زیبایی زمینی است . وصف قصر خورنق ،تلاًلوً آن و رنگ به رنگ شدنش همراه با تغییر زاویه ی تابش خورشید و از آن برتر توصیف هفت گنبد ، تلفیق کامل رنگ میان هر گنبد که نماینده ی یکی از اقلیم های هفتگانه است ، و بازی غریب نور و سایه در آن »2،بیانگر توفیق نظامی در تلفیق احساس مادّی و نیاز روحی است .

حرکت " رنگ " که در حقیقت اصلی ترین زمینه ی داستان است ، در کنار عناصر داستان (زاویه ی دید ،درون مایه ، پیرنگ ، شخصیّت پردازی ،لحن ) تشخّص خاصّی یافته است؛ به گونه ای که نمود داستان ها در نظر هر خواننده ی بزم شناس، رنگین کمانی از واژه ها است

اهمیّت "زمینه"در داستان هایی که بر "زمینه "استوار هستند ، اگر بیش از عناصر داستان نباشد ، کم تر از آن ها نیست . "حرکت ، تداوم و استحکام " زمینه موجب پویایی و دل نشینی داستان می شود و بر عکس اندک توقّف و انحراف در " زمینه "، داستان را ازحرکت باز می دارد و از مسیر اصلی خود خارج می کند ؛ نفیر باد و زن و جنگل در داستان گیله مرد 3 ، حضور گلدسته ها در داستان گلدسته و فلک4 ، اندوه ناکامی سیاوش و موج استبداد در سووشون5 ، صدای تبر در داستان باغ آلبالو 6 ، بی نوایی وجوانمردی در بی نوایان 7 ، حضور اراده ی خدایان در ایلیاد و ادیسه 8، واراده ی سر نوشت در تراژدی رستم و سهراب9 نمونه هایی از این دست زمینه پردازی ها ست .

"رنگ " در هفت پیکر به صورت یک " افکت " بسیار فعّال از ابتدا تا انتهای داسـتان ها ، آمیخته با دیگر عناصر داستان در حرکت است . حضور آن را هم گام با دانای کلّ ، در درون مایه ، در طول پی رنگ ، هماهنگ با شخصیّت ها و مکمّل لحن داستان ها می بینیم ؛

رنگ هـــر گنبدی ستاره شناس بر مـزاج سـتاره کــــرده قیاس

گنبدی کاو ز قسم کیــــوان بود در سیاهی چو مشک پنهـان بود

وان که بودش ز مشتری مایـــه صندلـی داشت رنگ و پیـــرایه

وان که مـرّیخ بست پـــرگارش گوهــــر ســرخ بـود در کارش

وان که از آفتـــاب داشت خبــر زرد بود ، از چـه ؟ از حمایل زر

وان که از زیب زهـره یافت امید بود رویش چو روی زهره سـپید

وان که بود از عطاردش روزی بـود پیــروزگــون زپیــــروزی

وان که مه کرده سوی برجش راه داشت سـر سبزیی ز طلعـت شاه "10

زمینه ی هر یک از هفت داستان ، به رنگ خاصّی است که سراسر داستان را به رنگ خود در آورده است ؛ گنبدها، پرده ها، جام ها و جامه ها ، آویزه ها و یاره ها ، حتّی به نوعی چهره ی شاهـزاده بانو ها وبه علاوه مفاهیم و نتیجه ی داستان ها را رنگــی یک پارچه و یک نواخت فرا گرفته است تا با رنگ روز، ـ که وابسته به ویژگی ها و رنگ یکی از هفت ستاره است ، ـ پیوند بر قرار کند واین حرکتی است کاملاً آشکار از تجلّی نمادین رنگ ها در منظومه ی هفت پیکر ؛

زحل والی شنـبه است ای نـــــــگار مرا این چنیـــن روز بــی مــی مدار

یک شنبه است و دارد نسبت به آفتاب بر روی آفتاب به من ده شــراب ناب

دوشنبه است که دارد مزاج ماه ،ای ماه چو ماه مجلس بفروز و جام باده بخواه

ســـه شـنبه به مریـــــخ دارد نسب چـــرا باده ندهــــی مـرا ای عجب

چهــــارشـــنبه بتا نوبت عطارد است نشاط باید کـــرد و نبید باید خواست

باشـد ای روی و موی و خوی تو خوب پنــج شــنبه به مشتــری منسـوب

آدینـــــه مــــزاج زهـــــــره دارد چــــون آمــد ،لهــو و شــادی آرد " 11

مسعود سعد سلمان

قصّه گویی هفت بانو از شنبه شروع می شود و تا روز هفتم (جمعه ) ادامه می یابد . رنـگ روز شنبه ـ که وابسته به ستاره ی زحل ( کیوان )است ، ـ سیاه است و رنگ روز جمـعه سـفید و به رنگ ستاره ی مشتری است؛ یعنی داسـتان ها با رنگ سـیاه شروع می شوند و با سـفید بـه پایان می رسند ؛ و با پایان داسـتان هفتم و تلاًلوًسپیدی و روشـنایی ، زندگی دوم بهرام آغاز می شود؛ یعنی رفتن به غاری و ناپدید شدن از نظرها ؛

لعـل پیـــوند این علاقــه ی دُر کـز گهر کرد گوش گیتـی پر ،

گفت چون هفت گنبد از می و جام آن صــدا باز داد با بهـــــرام

عقـل در گنبــد چــراغ ســـرش داد از این گنبــد روان خبـرش

کـــز صنم خانه های گنبـد خاک دور شـو کـز تو دور باد هلاک " 12

در تشخّص "رنگ ها ی سیاه و سفید "، ماکس لوشر می نویسد: سیاه ، تیــره ترین رنگ است و در واقع خود را نفی می کند . سیاه به معنای " نه "بوده ،در مقابل " بله "ی رنگ سفید است . سفید به معنای صفحه ی خالی می ماند که داستان را باید روی آن نوشت ولی سیاه نقطه ی پایانی است که در فراسوی آن هیچ چیز وجود ندارد. » 13 شروع و خاتمه ی داستان ها با دو رنگ متضاد ، یکی سیاه و بسته و دیگری سفید و آغازگر حیات ، می تواند مبین رمزی باشد که با الهامات درونی بهرام و ناپدید شدن او ارتباط تنگاتنگی دارد ؛ به خصوص پس از این که بهرام از میخوارگی و غفلت ، به عدالت گری و مردم داری می رسد ؛ سراسر کشور را امن وامان می دهد وبا شنیدن ندایی غیبی در نهان خانه ی خود ( غار ) رو نهان می کند .

اسب در غار ژرف رانــد ســوار گنــج کیخسروی رساند به غار

شــاه را غار پـــرده دار شـــد و او هــم آغوش یار غار شــد

شاه می جستند و غار می دیدند مهــره در مغز مار می دیدند...

بانگی آمـد که: شاه در غار است باز گـــردید ، شاه را کار اسـت

خاصّگـانی که اهـل کار شـدند شــاه جویان درون غار شـدند

غار بن بسته بود و کس نه پدید عنکبوتان بسی ، مگس نه پدید " 14

هفت گنبد ، هفت داستان و هفت برداشت با هفت رنگ ، که با سیاه آغاز می شود و به سپیدی و روشنایی می انجامد، و سپس فنای ارادی بهرام را به دنبال دارد ، یک تلقّــــی را به ذهن متبادّر می کند یعنی( حرکت از سیاهی به سپیدی واز طلب به فنا). « هر یک از شه بانوان،داستانی و افسانه ای از کشور وسرزمین و جامعه و مردم دیار خود برای بهرام می سرایند و بهرام را با راز و شناسنامه ی همه ی کشورها و مردم جهان آشنا می سازند ؛ یعنی بهرام چون پوینده ی راه معرفت ( سالک ره ) در هفت خان (هفت شهر عشق) ، سیر و زندگی می کند و هر" خان " را با خوشی و روشن بینی و کامیابی و پیروزی ، پشت سر می گذارد ،پس از گذشتن از این مراحل هفتگانه به جاودانگی (امرداد ) می رسد ؛یعنی پیش از مـرگ نا پدید می شود . بنابراین، هر رنگی می تواند مصداق مرحله ای از عشق باشد» 15

*روز شــنبه ز دیر شــــمّاسی خیـمه زد در ســــواد عبّاســـی

سـوی گنبد سـرا ی غالیــه فام پیش بانوی هند شـد به ســلام 16

*روز یک شنبه آن چراغ جهان زیر زر شــد چـون آفتاب نــهان 17

*چون که روز دوشنبه آمد، شاه چتر سـر سبز بر کشـــید به ماه18

*از دگـــر روز هفته آن به بود ناف هفته مگـر سـه شــنبه بود

سرخ در سرخ زیوری در ساخت صبح گه سوی سـرخ گنبد تاخت 19

*چارشنبه که از شکوفه ی مهر گشت پیروزه گــون سـواد سپهر،

شاه را شــــــد ز عالم افروزی جامه ی پیــروزه گون ز پیروزی 20

*روز پنج شنبه است روزی خوب وز ســعادت به مشتری منسوب

بر نمـــودار خاک صـــندل فام صنـــدلی کرد شاه جامـه و جام 21

*روز آدینه کـاین مقرنس بیــد خانه را کـــرد ز آفتاب ســـفید ،

شــاه با زیور ســـفید بـــه ناز شــد ســوی گنبد ســـپید فـراز 22

زبان نظامی در پایان داستان ها و نتیجه گیری ها نیز رنگین است ؛ مثلاً در پایان داستان خیر و شر در گنبد ششم ( روز پنج شنبه ) ـ که رنگ صندل دارد ، ـ ختم کلام نیز بوی رنگ صندل می دهد و نتیجه ی داستان ، کیمیای جان است و طبیب جسم . همین نگرش یعنی تابش " رنگ "در پایان کتاب نیز دل نواز هر روشنایی طلبی است :

چون سعادت بدو سپرد سریر آهنش نقره شد، پلاس حریر...

بر هوای درخت صندل بوی جامه را کرده بود صندل شوی

جز به صندل خری نکوشیدی جامه جـــــز صـندلی نپوشید

*************

ای سه گز خاک و پهنیِ تو گزی چار خـم در دکان رنگـــــرزی

بــر چنین رنگ های عاریه ساز چه نهـــی دل ؟که داد باید باز

غایبانــی که روی بسته شـدند ازچنین رنگ و بوی رسته شدند

" پی نوشت "

1) هفت پیکر ، دستگردی وحید ص 15 17) همان ، ص 182

2) همان ، پیش گفتار 18) همان ، ص 197

3) گیله مرد ، بزرگ علوی 19) همان ، ص 215

4) گلدسته ها و فلک ، آل احمد جلال ، 20) همان ، ص 235