وبلاگ زبان و ادبیات فارسی شهرستان پیشوا
متون ادبیوبلاگ زبان و ادبیات فارسی شهرستان پیشوا
متون ادبیقرن نهم دوره تیموری (782 ـ 907 هجری)
مقدمه
دورهیی که مورد بحث ما در این فصل است از «یورش»
تیمور به خراسان و سیستان (782 هجری) آغاز و به جلوس شاه اسمعیل صفوی (907)
ختم میشود و اگر چه قسمتی از اواخر قرن هشتم و چند سالی از اول قرن دهم
در جزو این دوره مورد مطالعه قرار میگیرد لیکن چون در میان این دو پاره از
قرن هشتم و قرن دهم تمام سنین قرن نهم قرار گرفته و این قرن اختصاص به
دوره سلطنت جانشینان تیمور گورکان دارد ما این فصل را در ذیل عنوان قرن نهم
و دوره تیموری مطالعه میکنیم.
در آغاز این دوره ممتد یک صد و بیست و شش سال چند تن از دانشمندان و شاعران
و نویسندگان دوره فترت بین ایلخانان و و تیموریان زندگی میکردهاند که
غالب آنان شهرت و اهمیتی در علوم و ادبیات دارند لیکن چون از این چند تن
بگذریم تا اواخر قرن نهم مردان بزرگ و نام آور را در علوم و ادبیات کمتر
مییابیم مگر آنان که دربار سلطان حسین بایقرا را در هرات بزیت دانش و هنر و
ادب خویش مزین میداشته اند.
زبان فارسی در عهد تیموری
زبان فارسی در این عهد ممتد دنباله تحول پردامنهیی را که از قرن هشتم آغاز کرده بود ادامه میداد و بر روی هم به انحطاط میگرایید.
علت عمده این انحطاط آن بود که اولاً: زبان ترکی با حمله مغول در ایران
رواج بسیار یافت و بر اثر تتابع تغلب طوایف ترک در دربارها و دستگاههای
اداری و نظامی و میان مردم (در بعض نواحی) شایع شد و این خود مایه زیان
بزرگی برای زبان پارسی بود و حتی بعضی از رجال ادب این عهد زبان ترکی را بر
زبان فارسی ترجیح دادهاند چنان که امیر علیشیر نوایی کتاب محاکمه اللغتین
را به همین قصد تألیف کرد.
ثانیاً: مراکز زبان فارسی در خراسان و عراق و هم چنین دربارهای حامی شعر و
ادب از میان رفت و در نتیجه شعر از دربار دور شد و به دست عامه افتاد و
همین امر باعث شد که مهارت و قدرت کلام و وسعت اطلاعات شاعران قدیم که بر
اثر تحصیلات متمادی و و دشوار به دست میآمد از میان برود.
ثالثاً: استادان زبان فارسی که میبایست مربی شاعران و نویسندگان جدید
باشند به تدریج از میان رفتند و در نتیجه کار شعر و نثر به دست کسانی افتاد
که بهره غالب آنان از فنون ادب کم بود.
این مسائل و اموری از قبیل آنها باعث شد که زبان فارسی در مراحل انحطاط سیر
کند و شعر و نثر دوره تیموری از لحاظ زبان و افکار چندان مورد توجه و
اعتماد نباشد.
نثر فارسی در عهد تیموری
نثر فارسی در عهد تیموری وضع
مساعدی داشت. در این دوره نثر از مبالغههای صنعتی و فنی قرن ششم و هفتم
تقریباً آزاد شده بود چنان که آثار متکلف که در آنها به افراط به صنایع
توجه شده باشد در این دوره کم دیده میشود و بالعکس آثار آن عهد به سبک
ساده عادی بیشتر نگارش یافته است. توجه به لهجه کهن پارسی در آثار منثور
عهد تیموری کمتر ملحوظ بود و استعمال اصطلاحات و لغات و ترکیبات عمومی زمان
مورد استعمال بیشتری داشت. به همین سبب باید گفت که روش متداول عهد تیموری
سبک ساده و روان در نثر است. منتهی این نکته نباید فراموش شود که در نثر
این زمان نفوذ کلمات ترکی مشهود است و نیز این نکته را باید در نظر داشت که
نویسندگان این دوره چنان که باید بند قواعد و قوانین اصیل زبان فارسی
نبودهاند و به همین نسبت نیز آثار عدم دقت در جست و جوی حقایق و مطالب
درست از آثار آنان لایح و آشکار است.
آثار مصنوع این دوره زیاد نیست لیکن به جای آن در مقدمات کتب و سرفصلها و
نظایر این موارد، هر جا که میخواستند کتاب را به یکی از امیران و رجال
بزرگ میآمد، تکلفات بسیار به کار رفته و القاب و عناوین ابداعی و ابتکاری
به حدی ذکر شده که اصل مطلب را از میان برده است. در بعضی کتب سجعهای بارد و
تکلفات ناوارد در تضاعیف کلام دیده میشود و در پارهیی دیگر از آثار
سادگی و روانی دلانگیزی مشهود است لیکن بر روی هم در شعر فارسی این عهد،
از استحکام و متانتی که در کلام قدما مشهود بود کمتر اثری دیده میشود و
مثل آن است که توجه به سبکهای کهن و پیروی از استادان قدیم در آوردن سخنان
استوار چندان پسندیده و معمول همه کس نبود.
مطالبی که در نثر فارسی دوره تیموری بکار رفته دور از تنوع نیست بدین معنی
که در آن روزگار در موضوعات مختلفی مانند مسائل علمی و تاریخ و قصص و
روایات و تراجم احوال و تفسیر قرآن و موضوعات دیگر دینی و تصوف و اخلاق و
جز آن آثاری در دست است.
نهضت فارسی نویسی در موضوعات علمی که در عهد مغول قوت گرفته بود در این
دوره هم چنان قوت داشت و علت این امر آن است که هر چه از سقوط بغداد بیشتر
میگذشت و نفوذ زبان و ادبیات عربی در ایران کمتر میشد، حاجت به تألیف کتب
علمی به زبان فارسی بیشتر محسوس میگردید.
موضوعی که در اواخر عهد تیموری قابل توجه و مطالعه است ایجاد کتبی به زبان
ترکی است. نهضت تألیف و تدوین کتب به زبان ترکی مخصوصاً در اواخر این عهد
یعنی در حوزه ادبی هرات که به تشویق سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوایی
ایجاد شده بود، تقویت شد. چنان که در همین دوره کتابهایی مثل مجالس
النفائس و محاکمة اللغتین و محبوب القلوب و نشآت و غیره از آثار امیر
علیشیر و با برنامه از ظهیرالدین بابر و چند اثر دیگر نوشته شد و همین نهضت
در سرودن اشعار ترکی نیز پیدا شده بود چنان که چند شاعر ذواللسانین از آن
عهد داریم.
از نویسندگان معروف و معتبر این دوره نخست نظام الدین شنب غازانی معروف به
نظام شامی معاصر تیمور است که کتاب ظفرنامه را با انشائی ساده به امر آن
کشورگشای ترک نگاشت.
مورخ دیگر به نام شرف الدین علی یزدی (متوفی به سال 858) با استفاده از
کتاب نظام شامی کتابی جدید موسوم به ظفرنامه تیموری با انشاء بهتر و اطناب و
تطویل بیشتر نگاشت و کتاب خود را به سال 828 به پایان برد.
دیگر از مورخان مشهور این عهد شهاب الدین عبدالله بن لطف الله معروف به
«حافظ ابرو» (متوفی به سال 833) صاحب کتاب معتبر زبدة التواریخ و کتاب مجمع
التواریخ سلطانی است. کتاب مجمع التواریخ در چهار مجلد نوشته شده که از
مجلد اول تا مجلد سوم آن شامل وقایع تاریخی تا زمان مغول و مجلد چهارم از
مرگ سلطان ابوسعید بهادرخان آخرین پادشاه ایلخانی تا وقایع 830 هجری است.
حافظ ابرو از مورخان معتمد و بزرگ ایران شمرده میشود و آثار او مورد اعتنا
و توجه بسیار است.
دیگر فصیحی خوافی (احمد بن جلال الدین محمد) مؤلف مجمل التواریخ است که آن
را به سال 849 به پایان برده و به شاهخ پسر تیمور تقدیم کرده است این کتاب
از باب اشتمال بر اسامی بسیاری از شاعران و دانشمندان و توجه به مسایل ادبی
و سادگی انشاء اهمیت بسیار دارد.
دیگر کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی (مقتول به سال 839) صاحب کتاب
جواهرالاسرار و زواهرالانوار در شرح مثنوی با مقدمه مفصلی در تاریخ و اصول
تصوف است.
دیگر صاین علی بن محمد ترکه اصفهانی (متوفی به سال 836) نویسنده و دانشمند
مشهور دارای تألیفات متعدد و صاحب اطلاعات عمیق در علوم عقلی و نقلی است که
به عهد سلطنت شاهرخ تیموری اهمیت و شهرت بسیار داشته است. از جمله آثار
معروف فارسی او یکی ترجمهییست از کتاب الملل و النحل محمد بن عبدالکریم
شهرستانی و دیگر کتاب اسرارالصلوة و دیگر تحفه علائیه در اصول دین اسلام
بنابر مذاهب اربعه اهل سنت، دیگر رساله مبداء و معاد و غیره و علاوه بر
اینها چند کتاب به تازی نیز تألیف کرد. وی در منشآت خود متوجه تصنع بود.
از مشاهیر نویسندگان این عهد که در شعر نیز مقام شامخی داشته است نورالدین
عبدالرحمن جامی صاحب آثار متعدد و معتبر در نثر پارسی است و از جمله آثار
اوست: کتاب نفحات الانس که به سال 883 تألیف کرده و در آن شرح احوال 614 تن
از مشایخ صوفیه را آورده است. بیشتر این کتاب ترجمهییست از شرح احوال
مشایخ صوفیه که خواجه عبدالله انصاری به زبان هروی تقریر کرده بود و آن خود
ترجمهیی بود از کتاب طبقات الصوفیه محمد بن حسین سلمی نیشابوری به عربی و
این هر دو مترجم مطالبی بر آن افزودند. نفحات الانس مقدمهیی مفصل در بیان
اصول تصوف دارد. نثر جامی در این کتاب ساده و فصیح است و بررویهم کتاب او
از جمله معتبرترین آثار متصوفه شمرده میشود. دیگر از آثار منثور جامی کتاب
بهارستانست که به تقلید از گلستان سعدی نوشته شد تا برای تدریس فرزند
نواموز مصنف به کار رود و به همین سبب هم جامی در آخر این کتاب شرح حالی از
چندین شاعر مشهور فارسی زبان آورده است. دیگر از آثار فارسی او کتاب لوایح
است مشتمل بر سی لایحه در بیان اصول عرفان. جامی هر یک از اصول عرفان را
در لایحهیی آورده و در بیان مطالب خود رعایت کمال اختصار را کرده است.
دیگر از کتب مشهور عرفانی او کتاب اشعة اللمعات است در شرح کتاب لمعات
فخرالدین ابراهیم عراقی شاعر و نویسنده مشهور عهد مغول که از کتب معتبر
تصوف به فارسی است. اشعة اللمعات جامی حاوی نکاتی است در رفع مشکلات لمعات و
به نثر استوار و ساده نگارش یافته است. در علوم ادبی و مسائل دینی و شرح
نی نامه مولوی و شرح بعضی از اشعار امیر خسرو دهلوی و غیره نیز جامی رسائلی
به زبان فارسی دارد.
دیگر از نویسندگان این عهد غیاث الدین علی بن علی حسینی اصفهانی معاصر
سلطان ابوسعید تیموری و مؤلف کتاب دانشنامه جهان است که کتاب کعتبری در
حکمت الهی و طبیعی به نثر ساده فارسی است.
در اینجا بی مناسب نیست که ذکری از یکی از ترجمههای رسائل اخوان الصفا به
نثر فارسی که در همین عهد از تلخیص عربی آن موسوم به مجمل الحکمة صورت
گرفته است به میان آید. این کتاب که نسخی از آن موجود است در عهد سلطنت
تیمور به فارسی روانی در آمده و از جمله بهترین تلخیصهای رسائل اخوان
الصفاست.
دیگر از نویسندگان مشهور این دوره کمال الدین عبدالرزاق بن اسحق سمرقندی
(816 ـ 887) مؤلف کتاب معتبر مطلع السعدین است که وقایع ایران را از عهد
سلطان ابوسعید بهادر ایلخانی مغول (716 ـ 736) تا پایان دوره سلطنت سلطان
ابوسعید تیموری (855 ـ 872) شامل است و از باب اشتمال بر حوادث این دوره
ممتد اهمیت بسیار دارد و بعدها مورد استفاده غالب مورخان قرار گرفته است.
از نویسندگان معروف دوره تیموری دولتشاه بن علاء الدوله سمرقندی (متوفی به
سال 896 یا 900) است که از ندیمان و نزدیکان سلطان حسین بایقرا بوده و به
تشویق وزیر دانشمند او امیر علیشیر نوایی کتاب معروف تذکرة الشعرا را نوشته
است. درین تذکره که بعد از لباب الالباب عوفی مهمترین تذکره شعرای فارسی
زبانست شرح احوال یک صد و پنج تن از شاعران به اضافه بسیاری از اشارات
تاریخی آمده لیکن اشتباه و عدم اتقاق مسائل در آن بدرجتیست که سخنان
نویسنده را در غالب موارد بدون تحقیق مجدد نمیتوان باور داشت، روش دولت
شاه در تحریر ساده و دور از پیرایههای لفظی است.
دیگر از نویسندگان مشهور این دوره معین الدین محمد اسفزاری مولف روضات
الجنات فی تاریخ مدینة هرات است که آن را به سال 875 به پایان برد. تاریخ
هرات از آن جهت که شامل اطلاعات ذیقیمتی راجع به ملوک آل کرت و حوادث دوره
تیموری تا دوره سلطان حسین بایقرا و اشارات مختلف بعدهیی از رجال است
بسیار قابل استفاده است. روش معین الدین اسفزاری در نثر استادانه و استوار
است و او در ترسل نیز مهارت و به شغل انشاء رسائل درباری اشتغال داشته اشت.
در کتاب تاریخ هرات به اشعار عدهیی از استادان تمثل شده و در پارهیی از
توصیفات و مقدمات فصول به روش مترسلان متصنع طریق اطناب و آوردن صنایع لفظی
اختیار گردیده است.
مورخ بسیار مشهور این دوره محمد بن خاوند شاه بن محمود مشهور به میرخواند
(838 ـ 903) در دوره سلاطین تیموری خاصه در دربار سلطان حسین بایقرا مقامی
بلند داشته است. کتاب او به نام روضة الصفا در هفت مجلد است. مجلد هفتم را
نواده دختری او غیاث الدین خواند میر بر آن افزوده و این مجلد اخیر حاوی
وقایع دوره سلطان حسین بایقرا و پسر او بدیع الزمان میرزاست. روضة الصفا
حاوی وقایع عمده تاریخ پیش از اسلام و دوره اسلامی به تفصیل است تا عهد
مؤلف، و قسمتی از حوادث بعد از فوت مؤلف (مجلد هفتم)، و روش نگارش آن ساده و
خالی از تکلف و مبنی بر لهجه ادبی اواخر عهد تیموری است. میرخواند غیر از
این کتاب کتاب دیگری به نام دستورالوزراء در شرح احوال وزراء اسلام و ایران
تا زمان خود دارد که آن هم از کتب معتبر شمرده میشود.
دختر زاده همین نویسنده یعنی غیاث الدین خواند میر (متوفی به سال 941) از
جمله مورخان و نویسندگان مشهور دوره تیموری وصفویست. کتاب مشهور او غیر از
ذیلی که بر روضة الصفا نوشت کتاب جبیب السیر است در تاریخ عمومی تا پایان
حیات شاه اسماعیل صفوی و ما بعد از آن هم راجع به آن سخن خواهیم گفت.
سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه بزرگ تیموری خود هم از جمله نویسندگان و
شاعران ذواللسانین بوده و کتاب او به نام مجالس العشاق دارای اطلاعاتی
درباره بعض شعرا و متصوفه است. این کتاب در سال 908 تألیف شده و مشتمل است
بر یک مقدمه و هفتاد و شش مجلس. در مقدمه کتاب راجع به عشق مجازی و عشق
حقیقی بحث شده و در مجالس از شعرا و عرفا و احوال ایشان تا جامی سخن رفته و
در پایان کتاب شرح حال مؤلف آمده است. ظهیرالدین بابردربا برنامه تألیف
این کتاب را به کمال الدین حسین گازرگاهی نسبت داده و گفته است که او این
کتاب سست و بیمزه را که پر از دروغ و سخنان بیادبانه است به نام سلطان
حسین بایقرا نوشت. انشاء کتاب در آغاز آن مصنوع و مابقی از قبیل انشاء عادی
و سست دوره تیموریست.
از جمله دانشمندان و نویسندگان نام آور تیموری کمال الدین حسین واعظ کاشفی
سبزواری (متوفی به سال 910) است که در هرات سکونت داشت. وی در فقه و تفسیر و
حدیث و نجوم و حکمت و ادب تبحر داشت و بر مشرب اهل تصوف و از پیروان سلسله
نقشبندیه بود. ملاحسین از نویسندگان کثیرالتألیف و دارای آثار متعدد در
مسائل گوناگون است. از جمله آثار او یکی کتاب انوار سهیلی است که فیالواقع
ترجمه و تهذیب جدیدیست از کتاب کلیله و دمنه و انشائی مصنوع و متکلف دارد.
دیگر مخزن الانشاء و دیگر روضةالشهداء که با روشی منشیانه و مترسلانه از
مصائب انبیا و ائمه در آن سخن رفته و همین کتاب است که در دوره صفویه در
مجالس عزای شهدا خوانده میشد و به همین سبب آنها را مجلس روضه خوانی
نامیدند. دیگر از آثار او مواهب علیه است در تفسیر قرآن، دیگر اخلاق محسنی
است در چهل باب به نام سلطان حسین بایقرا، دیگر جواهر الاسرار یا جواره
التفسیر در تفسیر قرآن که مفصلتر از مواهب علیه است، دیگر فتوت نامه سلطانی
در شرح عقاید و طرز تربیت و رسوم و آداب دستههای مختلف فتیان (جوانمردان)
که از لحاظ اجتماعی در زمره معتبرترین کتب فارسی است. دیگر اختیارات در
نجوم و سبعه کاشفیه شامل هفت رساله در نجوم و کتاب «لب لباب مثنوی» که
اختصاریست از مثنوی مولانا جلال الدین رومی و «لب لب» که اختصاری از لب
لبابست. علاوه بر اینها باز هم کتب دیگری را از ملا حسین نام بردهاند.
پسر ملا جسین یعنی فخرالدین علی واعظ (متوفی به سال 939) نیز از جمله
نویسندگان مشهور آخر عهد تیموری و آغاز دوره صفویست. او کتابی دارد به نام
رشحات عین الحیات در شرح مقامات خواجه عبیدالله احرار که از معاریف پیشروان
فرقه نقشبندیه در دوره تیموری بود.
جلال الدین محمد بن اسعد صدیقی دوانی (830 ـ 908) حکیم و نویسنده مشهور
صاحب کتاب اخلاق جلالی است که در حکمت عملی نوشته است. نام اصلی این کتاب
لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق است و دوانی در تألیف این کتاب تحت تأثیر
نفوذ اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی بوده است.
فرقه حروفیه که در ا بتدای عهد تیموری ظهور کردند و مؤسس طریقت آنان فضل
الله استرآبادی بود آثاری پدید آوردند که دارای رموز و اصطلاحات خاص و لهجه
ادبی و روش نگارش مخصوص است. مهمترین اثر این فرقه کتاب جاویدان نامه اثر
فضل الله استرابادیست و علاوه بر آن کتب دیگری مانند آدم نامه و عرش نامه و
هدایت نامه و استوانامه و کرسی نامه و محبت نامه هم از این فرقه در دست
است. برای کشف رموز جاویدان نامه کتابی موسوم به مفتاح الحیات موجود است.
شعر دوره تیموری
در این عهد شعر فارسی مانند زبان و سایر
ابواب علم و ادب رونقی چنان که باید نداشت. علت عمده این بیرونقی نخست
بیثبایت اوضاع زمان و کساد بازار علم و ادب و دوم نادر بودن امرا و شاهان
شاعر پرور سخن شناس بود. اگر چه در میان شاهزادگان و امرا و رجال تیموری
عدهیی افراد دانشمند و دانش دوست و شاعر و شاعرپرور مانند شاهرخ، بایسنقر
میرزا، الغ بیک، ابوسعید، سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیر علیشیر نوایی و
چند تن دیگر وجود داشتند لیکن غالب رجال و امراء آن عهد نه مردم سخن شناس
بودهاند و نه به سخنگویان و سخن سنجان به دیده حرمت مینگریستند. تشویقی
هم که از اهل علم و ادب میشد به درجه تشویق پیشینیان نبود و گذشته از این
آرامی اوضاع در دوره غالب امرا و سلاطین کم و فرصت آنان برای اشتغال به
مسائل ذوقی اندک بود.
از میان حوزههای ادبی دوره تیموری از همه مهمتر حوزهییست که در دستگاه
امارت سلطان حسین بایقرا در هرات تشکیل شد. در این حوزه عدهیی شاعر و
نویسنده و مورخ و نقاش و موسیقیدان گرد آمده و به ترتیب شاگردانی اشتغال
جسته بودند. سبکةای نوی که هر یک از این دستهها در کار خود ایجاد کردند
در دوره صفوی امتداد یافته است. د رحقیقت حوزه علمی و ادبی و هنری هرات در
عهد سلطان حسین بایقرا منشاء تحول تازهیی در محیط فکری و معنوی ایران
گردید که از اهمیت آن نباید غافل ماند.
در آغاز عهد تیموری چند شاعر و گوینده خوب بسر میبردند که روش آنان دنباله
کار گویندگان اواخر قرن هشتم بوده است. کسانی که بعد از آن طبقه به کار
نظم پرداختند همه لحن و سبکی نو و خاص که با روش پیشینیان متفاوت بود
داشتند و از آثار آنان تازگی سبک سخن و اندیشه و ابداع مضامین آشکار اشت و
حتی تقلید از استادان سلف عیب شمرده میشد چنان که کاتبی گفته است:
شاعر نباشد آنکو هنگام بیت گفتن ز اشعار اوستادان آرد خیال درهم
هر خانهییکه او را از خشت کهنه سازند مانند خانه نو نبود بناش محکم
زبان شعر دوره تیموری به حد وافر نزدیک به زبان عمومی شد و علت این امر آن
بود که شعر در این دوره کمتر اختصاص به دربارها داشت و بیشتر در میان مردم و
عامه رائج بو و در نتیجه همین امر توجه به قیود ادبی کمتر لازم به نظر
میرسید و بر عکس قبول عامه برای رواج شعر ضرور بود و گویا به همین سبب عدد
شاعران این عهد بسیار بود چنان که اگر به تذکرههایی که در آن روزگار و یا
در اوایل عهد صفوی نوشته شده و ذکر شاعران دوره تیموری در آنها آمده است،
مانند تذکرةالشعراء دولت شاه سمرقندی و مجالس النفائس امیر علیشیر نوایی
(به ترکی) و ترجمه فارسی آن (لطائف نامه) و تذکره سامی از سام میرزای صفوی،
مراجعه شود اسامی شود اسامی عده کثیری از شاعران در آنها ملاحظه میگردد و
این گروه تنها دستهیی از گویندگان آن عهد را تشکیل میدهند و این امر
چنان که در عهد صفویه نیز دیده خواهد شد نتیجه نفوذ شعر در میان عامه و
وجود آن در بین طبقات مختلف بوده است.
رواج زبان ترکی در این دوره باعث بود که برخی از شاعران زبان ترکی را برای
شاعری انتخاب کنند و اگر به فارسی شعر میگفتند کاه به شعر ترکی نیز تفنن
نمایند. از جمله بزرگترین شاعران این عهد که گاه به زبان فارسی و بیشتر به
زبان ترکی شعر میساخته امیر علیشیر نوایی (متوفی به سال 906) وزیر سلطان
حسین بایقراست که چهار دیوان غزل و پنج مثنوی به روش خمسه نظامی و یک مثنوی
(لسان الطیر) به تقلید از منطق الطیر به ترکی دارد و اگر چه شعر فارسی هم
میسروده و در فارسی «فانی» تخلص میکرده اسن لیکن ناقدان سخن اشعار فارسی
او را نستودهاند.
در شعر فارسی عهد تیموری گاه بنمونهای مصنوع یعنی اشعاری که به تکلفات و
صنایع لفظی در آنها توجه شده است بازمیخوریم، مانند برخی از اشعار و
منظومههای کاتبی ترشزی، لیکن با وجود توجه برخی از شاعران و نویسندگان به
طریقه متکلفان، باید اذعان کرد که این روش در شعر و نثر این دوره کمتر مورد
توجه بوده و نویسندگان و گویندگان معروف آن عهد به سادگی اشعار و آثار خود
بیشتر علاقه داشتهاند.
ورود در مسائل عرفانی در شعر این دوره هم چنان رواج داشت و مخصوصاً در
غزلها استفاده از اصطلاحات صوفیه معمول بود و گاه شاعرانی مانند شاه نعمة
الله ولی و قاسم الانوار و جامی به سرودن منظومههای عرفانی هم دست
میزدند.
منظومههای عاشقانه و یا منظومههایی که متضمن حکایات و قصص کوتاه و بحث در
مسائل حکمی و اخلاقی باشد در این عهد نسبة زیاد بود و در غالب این
منظومهها سعی میشد که از نظامی تقلید شود و حتی داستانهای او هم عیناً و
گاه با مختصر تغییری در بعض موارد دوباره به نظم درمیآمد.
دیگر از انواع شعر که در عهد تیموری زیاد مورد توجه و علاقه شعرا بوده غزل
است. غزلهای این عهد هر چه بیشتر به پایان آن نزدیک شویم بیشتر متضمن افکار
و مضامین دقیق میشده است. شاید یکی از علل این امر توجهی باشد که
ایرانیان پس از حمله مغول و قتل و غارتهای متمادی که در قرن هفتم و هشتم و
نهم در این کشور رخ داده بود، به امور معنوی پیدا کرده و از عوالم مادی
اضطراراً منصرف گشته بودند. این امر باعث گردید که به تدریج شعرا به اوهام و
خیالات باریک و دقیق بیشتر متوجه شوند و خیالات دور و دراز را در الفاظ کم
بگنجانند و به جای رعایت جانب مساوات لفظ و معنی از مراعات ظواهر دور و به
دقت معنی و ورود در عالم وهم و خیال نزدیک شوند.
با توجه به این معنی باید گفت که د رعهد تیموری مقدمات ظهور سبکی که بعد به
سبک هند یمعروف شد فراهم گردید و ما بعد از این درباره سبک مذکور سخن
خواهیم گفت. آخرین حوزهیی که این روش را در عهد تیموری به کمال رسانید
حوزه ادبی هرات در عهد سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیر علیشیر بود که
بنابر آن چه گفتیم از جهات مختلف در دوره صفوی تأثیر داشت.
از شاعران معروف عهد تیموری که بازمانده اواخر دوره فترت بین ایلخانان و
تیمور بوده کمال الدین بن مسعود معروف به کمال خجندی (متوفی به سال 808)
است که در غزل استاد بوده و در شعر «کمال» تخلص میکرده و خود را از معاصر
بزرگ خویش حافظ برتر میشمردهاست و با این که در این دعوی صادق نیست لیکن
او را مسلماً باید از کسانی دانست که در تلطیف و تکمیل غزل سهم عمده و
شایستهیی داشتند و خیالات غریب و معانی دقیق در غزلهای او بسیار است.
شاعر بزرگ دیگر هم عصر کمال، ملا محمد شیرین مغربی تبریزی (متوفی به سال
890) صوفی مشهور است که غزلها و ترجیعات او شهرت دارد و مشحونست به به
حقایق عرفانی و علی الخصوص فکر وحدت وجود لیکن او را شاعری متوسط باید
دانست.
دیگر عصمةالله بخارایی معروف به عصمت بخاری (متوفی به سال 829) صاحب غزلهای مشهور عاشقانه و قصاید.
دیگر ابواسحق شیرازی (متوفی به سال 830) معروف به بسحق اطعمه است. بسحق را
از شاعران مبتکر و کم نظیر فارسی زبان باید دانست. او اشعار خود را به وصف
انواع اغذیه و اطعمه مقصور ساخت و به همین سبب به «اطعمه» مشهور شد. دیوان
غزلها و قصائد و رباعیات بسحق و مثنوی کنزالاشتهای او از باب اشتمال بر وصف
و اسم بسیاری از اطعمه و مجالس پذیرایی و رسومی که در آنها وجود داشت،
اهمیت دارد. این اشعار و هم چنین چند رساله کوچک دیگر بسحق به نام «داستان
مزعفر و بغرا» و داستان «برنج و بغزا» و «خوابنامه بسحق» و «فرهنگ نامه» از
اصطلاحات کهنه طباخی ایران تا عصر شاعر پر است.
شاعر دیگری به نام نظام الدین محمود قاری یزدی در قرن نهم روش بسحق اطعمه
را تعقیب کرده و در باب پوششها و پارچهها شعر سروده و دیوانی به نام دیوان
البسه ترتیب داده که به طبع رسیده است. دیوان او هم از باب اشتمال بر
اسامی بسیاری از انواع پارچهها و البسه گوناگون در قرن نهم اهمیت بسیار
داد.
دیگر از شاعران مشهور قرن نهم سید نعمة الله ولی کرمانی (متوفی به سال834) متوسطی دارد شامل غزل و قصیده و مثنوی.
دیگر سید علی بن نصیر بن هارون معروف به قاسم انوار (متوفی به سال 837)
عارف معروف است که دیوان او شامل چند غزل و مثنوی و مقداری اشعار به لهجه
ولایتی گیلان و چند قطعه ترکی است.
دیگری مولانا محمد بن عبدالله کاتبی ترشیزی (یا نیشابوری متوفی به سال839)
است که قصاید و مثنویهای مصنوع او شهرت دارد. مثنویهای تجنیسات، ذوبحرین،
ذوقافیتین و منظومهةای حسن و عشق، ناظر و منظور، بهرام و گل اندام از اوست
و نوشتهاند که در آخر عمر شروع به جواب خمسه نظامی کرده بود.
دیگر امیر شاهی سبزواری (متوفی به سال 857) است که اشعار او را در لطف و
دقت و تأثیر ستودهاند و علی الخصوص غزلهای پر مضمون و لطیف او قابل توجه
است.
دیگر شیخ آذری اسفراینی (متوفی به سال 866) است که قصائد و غزلهای عاشقانه
او لطیف و با حال و پر از مضامین دقیق است. از منظومههای مشهور منسوب به
او بهمن نامه است در شرح سلطنت سلاطین بهمنی هند.
دیگر مولانا محمد بن حسام الدین مشهور به ابن حسام (متوفی به سال 875) است
که در انواع شعر دست داشته و منظومه خاوران نامه که حماسهیی دینی است در
سفرها و جنگهای علی بن ابیطالب علیه السلام، ازوست و دیوان قصائد او نیز به
طبع رسیده.
شاعرانی نیز مانند شهاب ترشیزی و سیمی نیشابوری و غیاث شیرازی و خیالی
بخاری و بابا سودائی و طالب جاجرمی و چند شاعر دیگر که همه ازمتوسطین
بودهاند در این دوره میزیستند و در پایان این عهد شاعران متوسط دیگری مثل
هلالی جغتائی، هاتفی خرجردی، قاسمی و غیره به طبع آزمایی مشغول بودند که
چون بیشتر آنها در اوایل دوره صفوی شهرت داشتند نام آنان را در شمار
گویندگان آن عهد ذکر خواهیم کرد.
مشهورترین شاعر آخر عهد تیموری که باید او را بزرگترین شاعر آن عهد و
گوینده به نام ایران بعد از حافظ شمرد نورالدین عبدالرحمن بن احمد جامی 817
ـ 898 هجری) است که شاعر و عارف و ادیب و نویسنده و محقق بزرگ عهد خود و
از پیشوایان فرقه نقشبندیه و صاحب آثار مختلف نظم و نثر و کتب پارسی و تازی
متعدد است.
جامی در مثنویهای خود تابع روش نظامی بوده و در غزلهای خود غزلهای سعدی و
حافظ را تقلید و تتبع کرده و در قصیده تابع سبک شعرای قصیده گوی عراق بوده
است. با این حال نباید جامی را از ابتکار مضامین تازه و قدرت بیان و لطف
معانی در پارهیی از اشعارش بیبهره دانست و او اگر چه به مرتبه استادان
بزرگ پیش از خود نمیرسد لیکن از آن جهت که خاتم شعراء بزرگ فارسی زبانست
دارای اهمیت و مقامی خاص میباشد. از آثار منظوم او نخست هفت اورنگ یا سبعه
است شامل هفت مثنوی، سلسلةالذهب، سلامان و ابسال، تحفة الاحرار،
سبحةالابرار، یوسف و زلیخ، لیلی و مجنون، خردنامه اسکندر، دوم دیوان غزلها و
قصاید و ترجیعات. در اشعار جامی افکار صوفیانه و داستانها و حکمت و اندرز و
تصورات غزلی و غنائی همه به وفور دیده میشود.
